Piemontèis/Bibia/Le version dla Bibia an piemontèis
La stòria dle tradussion bìbliche an piemontèis a l’è cita, ma a va lontan.
Ël prim document che i conossoma, scrit ant un piemontèis arcàich, a l'é n'euvra pitòst consistenta. A ven adéss ciamà "Sermon Subalpengh" e as treuva ant la Biblioteca Nassional ëd Turin. A l'é n'archeujta 'd vintedoi sermon complèt, coma coment a le leture dla liturgìa dl'ann. L'euvra a armonta al sécol ch'a fà dodes (i butoma na data d'arferiment: 1150 giusta përchè a l'é a metà, ma fòrse a l'é 'd quàich desen-a d'agn dòp). As pensa, an tra vàire possibilità che a peulo esse rasonà, che a sia stàita scrita da un frà dël convent ëd San Solutor, opura dla Curia vëscovil. N'àutra ipòtesi che a l'é da consideré a l'é che a sia stàit ëscrivù ant la Prevostura d'Oulx, contut che sì as parlèisa (fòrse già) ël Provensal. Sòn a vnirìa da le paròle dovrà, contut che la lenga dla scritura a sia sens'àutr Piemontèis e nen Provensal.
Ël but dl'autur a smija che a fussa col ëd procuré n'utiss pastoral ai predicator, franch ant la lenga che la gent a capìa e a dovrava, che a l'era pì nen ël Latin (ël Consili 'd Tours ant l'813 a l'avìa già considerà costa necessità). La scritura a l'é lesta e dësgropà, e a mostra che l'autor as la gavava bin a scrive an volgar piemontèis, a la mira da fé pensé che costa a fussa nen la prima còsa che a scrivìa an volgar, opura che a l'avèissa sot man quàich àutr esempi. Sòn a vorerìa dì che d'àutri document 'd prima, scrit an volgar, a sio stàit perdù. Sì sota un cit esempi. Sì e là as treuvo 'd frase an Latin coma arferiment, parèj coma ancora adéss vàire predicator a buto 'ndrinta a sò sermon.
"... prendì nos la petite volp qui catzun a mal nostre vigne, zo est: ne lor o consentì mia mas la lor defendì e lanzai lor las pere e catzai los de la vigna; car i las vasten e esterpen e catzen a mal. Vos qui devez varder la vigna, zo est Sancta Ecclesia, decartzai los heretis. E cum que los en catzaré? Cum lo flael de resticulis, zo sun le paròle de Christ qui dis: Domus mea domus orationis est, vos autem fecistis speluncam latrorum. La mia maisun si est maisun d'oraciun mas vos en avez fait balma de lairun ... ". Sti semon a conten-o già caràter spessifich dla lenga piemontèisa e paròle dovrà ancora ancheuj (pr'esempi, si dzora, la paròla "balma"). Lë studi 'd cost document a l'ha angagià e a angagia vàire avosà specialista dël mond. Ël document a arpòrta sicura la lenga dël temp, ma a leslo con bin d'atension a mostra 'dcò 'l caràter dla gent che a venta ch'a scoto 'l semon. Donca sò interesse a l'é nen mach lenghìstich, ma 'dcò literari. Natural che a l'é nen possibil, dal tést, armonté a la pronunsia dle paròle (problema comun a tuti j'antich document). [1]
Jacques Le Long ant l’agn 1709, in “Bibliotheca Sacra Seu Syllabus Omnium Ferme Sacrae Scripturae Editionum Ac Versionum“, ant na miticolosa elencassion dle Sacre Scriture “an lenga vulgar”, aranda le edission provensaj, catalan-e, retiche e dla Valàchia, a parla dl’esistensa d’un manoscrit dël Testament Neuv “pedemontan”, scrivù apoprè ant l’agn 1500 e guernà a Zurigo, ma a l’é probàbil ch’as trateissa ‘d na còpia dovrà an Piemont dla version bìblica provensal, fàita dai valdèis
Cost Testament Neuv piemontèis a l’era comprèis ant la lista dël 1740 dij lìber proibì da la Cesa catòlica roman-a.
La prima version completa dël Testament Neuv an lenga piemontèisa a l’é stàita vorsùa e finansià da l’anglèis Charles Beckwith e a l’é parùa ant l’agn 1834. Cristian divòt dla Cesa Anglican-a, Beckwith a l’era ‘n coronel e peuj ‘n general dl’armada anglèisa. Aprèss avèj perdù na gamba a la bataja ‘d Waterloo contra Napoleon, a l’ha conossù l’epopea dij Valdèjs e a l’é tant interessas-ne che a l’ha vorsù ven-e an Piemont e vive ansema lor. An coj temp-là ij valdèjs a l’ero na popolassion alpin-a ëd lenga provensal e tuta l’istrussion ch’a l’avìo e ij lìber (comprèis la Bibia) a j’era ‘n fransèis. Për motiv dla lor fej, ij valdèis a l’ero stàit perseguità e obligà a sté isolà ant le valade alpin-e a òvest ëd Turin. L’intension ëd Beckwith a l’era ‘d giuteje dla mira social, cultural e spiritual an fasendje conòsse mej ant l’Anghiltèra, sì che a podèisso arsèive arsorse finansiarie e d’àutra natura për mijoré la condission dla gent. Un-a dle còse che Beckwith a l’avìa a cheur a l’era che i valdèis (e nen mach lor) a comprendèisso bin la Bibia (e j’àutri liber d’istrussion) ant ij sò idiòma. Për còst motiv a l’ha ancoragià (e finansià) la publicassion ëd lìber (bibie e ‘d catechìsim) stampà a doi colòne, fransèis e provensal, e ‘dcò fransèis e piemontèis, e peuj (për ij Salm) piemontèis e italian.
La publicassion d’un Testament Neuv tut an piemontèis, për Beckwith, a l’avìa ‘dcò ‘l but ëd argionze la gent dla pian-a (nen mach ij valdèis) e fé conòsse a tuti la Paròla ‘d Nosgnor. Për chiel, ël piemontèis a l’era, nopà, na sòrta ëd transission për fé che ij valdèis as dovertèisso dë manera missionaria anvers l’Italia. Le dificoltà ëd sto progèt a l’ero motobin grande, nen mach për l’oposission dj’autorità catòliche e dël govern dël Piemont, ma ‘dcò për le resistense dël “clergé vaudois” midem. Comsëssìa, ant la pian-a ij prèive catòlich a l’era nen ràir ch’a predichèisso an piemontèis, ma avèj na Bibia an piemontèis ant le man dla gent, gnanca a parlene: mach ij prèive a dovìo trasmëtte la conossensa “bin filtrà” dla religion autorisà da le gerarchie eclesiàstiche ‘d Ròma.
Beckwith, anlora, a l’ha fidà ‘d fé la tradussion dël Testament Neuv an piemontèis a sò amì Enrico Geymet, pastor a Losan-na, fieul ëd Pietro Geymet, moderator e pastor dla Cesa valdèisa, ch’a l’era stàit ëdcò sota-prefet ëd Pinareul durant ël govern napoleònich. Geymet a l’è giutà da M. Bertè, pastor a La Tor dël Pèlis.
Ant ël piemontèis ëd Geymet, nopà, an relassion al torinèis dl’época, a dominan forme pinareulèise, d’arcaism e ‘d contaminassion ch’a ven-o dal provensal e da l’italian, dzurtut andoa ‘l tradutor a conossìa nen ij termo tecnich dël lengage bìblich. L’ortografìa a dipend sìa da l’italian, sìa dal fransèis. Costa edission a comparìss la prima vòlta ant l’agn 1831, voltà ‘d manera fidel da la version fransèisa dël Martin. Sa tradussion a seurt an apoprè 1000 copie, completà da la Società Biblica Britannica e Forestèra (SBBF) ant l’agn 1834 e l’impression a l’é stàita coregiùa da Betckwith midem. Ant l’agn 1837, 2000 copie ‘d l’Evangeli ‘d Luca e ‘d Gioann, a l’ero sortìe, soagnà da l’istèssa società an doi colòne paralele con ël test fransèis.
Costa edission a l’é stàita séguità ant l’agn 1841 da la version piemontèisa dij Salm, an sel fondament dla version talian-a dël Diodati. A causa dl’insistenta oposission dël clero catòlich-roman, coste edission a l’han nen, nopà, otnù cola sirculassion ch’a l’era stàita anticipà. An efet, la version dla SBBF a l’era ‘dcò stàita butà ant la lìsta dij lìber proibì. Malgré sta situassion, an col period, la toleransa dël govern dël Regn ëd Sardègna a l’ha consentì che cola edission as podèissa caté ant le librerie ‘d Turin, e a l’ha trovà anteresse dzurtut antra le classe elevà.
D’antlora as peudo conté s’ ij dij dla man version ëd tòch dla Bibia, comprèis ij tentativ ëd Milo Bré, antrapà da la Cesa catòlica ch’a considera nen ël piemontèis coma na lenga litùrgica “dignitosa” o convenienta. A-i é d’cò d’àutre preuve ‘d tradussion fàite da privà ch’as peudo trové an sl’Internet, ëd bon-a volontà, ma sovens nen pro bon-e da vàire mire.
Ancheuj, për ël moment, a resta la re-impression (1986) del Testament Neuv dël mila otsent, soagnà për l’editriss valdèisa Claudian-a. Col piemontèis-là, nopà, as peul nen consideresse adat a l’usagi piemontèis modern e a sarìa da butè al temp d’ancheuj. Cost a l’é ‘l travaj che nojàutri ambelessì i l’oma comensà a fé da na mira piemontesista s-ceta!